ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Από την Μικρασιατική Καταστροφή ως τις μέρες μας

Διοργανώθηκε από το Κέντρο Ιστορικής και Λαογραφικής Έρευνας

«Ο Απόλλων» Καρδίτσας και από το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας

και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Επιμέλεια έκδοσης: Ευάγγελος Αυδίκος & Βασιλική Κολοφωτιά-Κοζιού.

Ενδιαφέρουσα λαογραφική σύναξη κειμένων, θα την παρουσιάσουμε προσεχώς.

*******

Δημοσιεύουμε την ομιλία του διαχειριστή της Ιστοσελίδας

Ηλία Βολιότη – Καπετανάκη

ΑΜΑΝΕΣ: Αποσυνάγωγος ραγιάς ή πρεσβευτής

αείζωου μελωδικού κράματος;

Πόσα δεν γράφτηκαν για τον περίφημο αμανέ τα τελευταία 200 χρόνια! Από την χυδαία, βαθιά ανιστόρητη πολεμική, τάχα να τεκμηριώσουν την βάρβαρη οθωμανική προέλευση, τις γελοίες ελληναράδικη παρετυμολογήσεις για να του εκδώσουν (ένεκα της μεγάλης και διαχρονικής απήχησης) χαριστικά με τον στανιό… ελληνικό διαβατήριο, μέχρι σύγχρονες και κουλτουριάρικες ανεδαφικές πανεπιστημιακές απαξιωτικές ή θριαμβικές (ανάλογα τί θέλει να… δείξει ο «ερευνητής») ανοησίες. Με κάποιες ενδιάμεσες, λίγες οάσεις σοβαρής μελέτης του εν λόγω είδους στις πηγές του και με τα δεδομένα της εποχής αναφοράς και όχι με μεταγενέστερες εικοτολογίες. Η μακρόσυρτη μελωδία παραμένει, όμως, σε πείσμα όλων αειθαλής, προπαντός μπολιάζει την λαϊκή μουσική της Βαλκανικής, της Ανατολής και σε ό,τι μας αφορά και τις εγχώριες σύγχρονες μελωδικές δημιουργίες είτε λέγονται έντεχνο τραγούδι είτε τις βαφτίζουμε με άλλους, όπως και να είναι, προβληματικούς όρους.

Ανέκαθεν ο αμανές εκφράζει την βαθύτατη ταξική πολιτιστική σύγκρουση στην Ελλάδα, αλλά και στην απέναντι όχθη του Αιγαίου, με άλλες παραμέτρους, πλην αυτό το δεύτερο είναι εκτός του παρόντος ερευνητικού μας πρίσματος. Στον Ελληνικό Λαϊκό Πολιτισμό της αποικίας Γκραικυλίας ο Αμανές είναι αποσυνάγωγος ραγιάς για την ξενόδουλη άρχουσα τάξη, που από το 1828 αντιγράφει Δυτικά μιξοβάρβαρα μοντελάκια και όλα πλέον σήμερα είναι Αμερικάνικος τρόπος ζωής, η πιο χυδαία και βάρβαρη συμπεριφορά αφότου ο πίθηκος έγινε άνθρωπος (για αυτό επιστρέφει στον μαλλιαρό πρόγονο, αμερικανικά σε ψηφιακό μεσαίωνα)! Πρεσβευτής πολύτροπου και αείζωου μελωδικού κράματος είναι ο Αμανές στην όχθη του Λαϊκού Πολιτισμού. Ακόμα και στην τωρινή ισοπέδωση, στον απόλυτο πολτό του διεφθαρμένου, ηλίθιου, δια της οθόνης ψεκασμένου όχλου, ανθούν τα ταξικά φύτρα της παγκόσμιας λαϊκής μελωδίας γονιμοποιημένης από τον αμανέ και από κάθε άλλο χαρισματικό μουσικό τέκνο της μάνας του πολιτισμού Ανατολής.

Παλαιόθεν έχουμε αναλυτικά χαρτογραφήσει τα αιώνων ταξίδια του αμανέ, της ανατολικής ζωογόνου θρηνωδίας από την Ανατολή στην χώρα μας και αντίστροφα. Είμαστε σε δύσκολη θέση. Μόνο στο «Αδέσποτες μελωδίες. Αείζωοι λαϊκοί καημοί» αναλύονται σε πάνω από 70 σελίδες τα 5 είδη των διάσημων Σμυρναίικων αμανέδων του πάθους και της απαντοχής και άλλες 50 στο «Μούσα Πολύτροπος» για την καταγωγή και την επίδραση εν γένει της Ανατολικής μουσικής στην ελληνική ψυχή. Τί να πρωτοπεί κανείς; Για αυτό σταχυολογούμε 3-4 παραδείγματα και ένα για πρώτη φορά, όχι μόνο για την προφανή ιστορική του αξία αλλά κυρίως για να φανεί ότι ο αμανές γονιμοποιεί και γονιμοποιείται παντού, όπου σεργιανά στην Βαλκανική, την Μικρά Ασία, την Ανατολική Μεσόγειο και να πιστοποιηθεί ή μάλλον καλύτερα, να τονιστεί η πολλάκις πιστοποιημένη παγκοσμιότητα, το πολύτροπον και η αισθητική υπεροχή τού εν λόγω είδους.

Στις 17 Ιουνίου 1874 η «Εφημερίς» αναφέρεται στο καφενεδάκι στον κήπο «Πανανθών», Ιερά Οδός κοντά στην Αγία Τριάδα, και στην μυσταγωγία του αμανέ, που έχει μεγάλη απήχηση στο κοινό. Διασώζει και τους στίχους του παλαιότερου αμανέ, που ακούγεται στην απελευθερωμένη Ελλάδα από τον τραγουδιστή Βασιλείου Κονταξή:

«Το πληγωμένο στήθος μου πονεί, μα δεν το λέει

τάχείλι μου κ’ αν τραγουδή, μα η καρδιά μου κλαίει».

Δεν έχουμε χρόνο να τ’ αναπτύξουμε. Καλύτερα, γιατί με τα λόγια θα χάναμε την μέθεξη! Θυμηθείτε το συγκρότημα Αρμένηδων και Σμυρνιών, Ιούλιος 1882, που ξεσηκώνει το κοινό στον «Κήπο των Μουσών» στον Ιλισσό. Τον πανικό, τον ενθουσιασμό, που σκορπά στο θέατρο Φαλήρου (11 Ιουλίου 1883) ο θίασος του Μεσκιλιάν με τον «Στραγαλατζή του Χορ-χόρ Αγά» (Λεπλεπιτζί Χορ-χόρ Αγά). Θυμηθείτε τον μέγιστο βιολάτορα Γιάγκο Αλεξίου-Γιοβανίκα (1850-1925), που γυρνάει την Ανατολή και ανακατεύει με το δοξάρι όλη την λαϊκή μουσική κουλτούρα. Τί να πρωτοθυμηθεί κανείς από αυτήν αισθητική πανδαισία. Συμβολικά μόνο σημειώστε ότι ο «Στραγαλατζής του Χορ-χόρ Αγά», σύμφωνα με τον Τύπο, βρίσκεται έως το 1911 στην Αθήνα, τελευταίες αναφορές από 21 Ιουλίου έως 8 Σεπτεμβρίου 1911, στα θέατρα Συντάγματος και Πειραιά. Σχεδόν 30 χρόνια καριέρας!! Να τα βλέπουν οι σημερινοί!

*Συγκρότημα του Μουσικού Σχολείου Καρδίτσας παίζει σε εκδήλωση του 8ου Συνεδρίου.*

Ταξιδεύοντας σε Πόντο και Αρμενία ο Θεόφιλος Ντεϋρόλ αναφέρεται στον ακαμάτη υποταχτικό Χουσεΐν Αγά, που «από το παζάρι του Δικαιόσημου αγόρασε ένα είδος μαντολίνου, με το οποίο συνόδευε έναν παραπονιάρικο αμανέ· αυτή η δυσάρεστη μουσική ήταν το μαρτύριό μου». Πού να καταλάβει από καημούς της Ανατολή ο πολιτισμένος βάρβαρος! Μας αφήνει, όμως, από τις παλιότερες αναφορές στον αμανέ (1870). Γράφει για είδος μαντολίνου. Ως Γάλλος γνωρίζει καλά μόνο αυτό το όργανο αλλά πρόκειται προφανώς για ταμπουρά, μπουζούκι ή ούτι.

Η νεώτερη ανακάλυψη για την παλιότερη αναφορά περί του αμανέ έγινε πριν από λίγους μήνες και δεν περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Αδέσποτες Μελωδίες. Αείζωοι λαϊκοί καημοί», την λέμε εδώ πρώτη φορά. Πρόκειται για γενικόλογη πάλι πλην είναι ιστορικά η πρώτη έως τώρα εντοπισθείσα νύξη σε αυτό το παγκόσμιο και διαχρονικό μελωδικό είδος. Στις 2 Απριλίου 1841 ο Δανός παραμυθάς Χανς Άντερσεν γιορτάζει τα γενέθλια στην Αθήνα. Κατά την εδώ επίσκεψη μένει στο σπίτι του ιερέα της βασίλισσας Αμαλίας Γερμανού Άσμους Χάινριχ Λύτ και της Δανής συζύγου του Χριστιάνας. Ο Χανς Άντερσεν κατά την γενέθλιο μέρα στο σπίτι του καθηγητή Λουδοβίκου Ρος ακούει «Έλληνες ραψωδούς» να τραγουδούν τοπικά άσματα με μαντολίνο και βιολί. Το αναφέρουν στα απομνημονεύματά τους τόσο η Χ. Λυτ όσο και ο Χ. Άντερσεν. Παράλληλα σε επιστολή της από την Αθήνα (2 Απριλίου 1845) η Χριστιάνα Λυτ θυμάται ότι πριν από 4 χρόνια γιόρτασαν τα γενέθλια του Άντερσεν: «Εκείνο το πρωί τον είχαμε πάει ως το παλάτι, που δεν είχε τελειώσει ακόμα, τ’ απόγευμα είχε ακούσει στου Ρος τον ελληνικό αμανέ και το βράδυ στο σπίτι μας τέσσερις Έλληνες και η όμορφη νταντά μας του χόρεψαν ελληνικούς χορούς».

Φυσικά και απαγορεύεται ο Αμανές και στις δυο όχθες του Αιγαίου την ίδια εποχή. Πρώτα από τον Κεμάλ (1934) και μετά από τον Μεταξά (1937). Ο πρώτος τον θάβει ως αντιευρωπαϊκό κατάλοιπο των γκιαούρηδων, ενώ ο δεύτερος ως ολέθριο οθωμανικό στίγμα στην ξενόδουλη εθνική ταυτότητα! Φυσικά και επιζεί γονιμοποιώντας με την σειρά του ελληνική και τουρκική λαϊκή μουσική. Όταν δεδηλωμένοι φανατικοί εχθροί υμνολογούν μελίρρυτα ή πυροβολούν κυνικά, οι ακραιφνείς φίλοι σιωπούν και απολαμβάνουν καθ’ υποτροπήν εκστατικοί. Στιχάκια λυπημένα. Απρόσμενη έκρηξη ερωτικού πάθους. Άσματα ωραία, υπέροχα! Πολιτιστικά μνημεία μήτρες εμπνεύσεων. Πολύτοπα (και πολύτροπα) εργαστήρια νέων έργων τέχνης. Τα πικρά λόγια των αμανέδων έρχονται σε αρμονική αντίθεση-σύνθεση με τ’ άλλα συστατικά και γεννούν ανείπωτη ψυχική ευφορία. Η σμίλη αιώνων κατεργάζεται μερακλίδικα τον στίχο σιάχνοντας μοναδικής ομορφιάς δίστιχα με κομψότητα ιωνική, δωρική πυκνότητα και αιολικό οίστρο. Στους αμανέδες δεν συνιστά στιχουργική ένδεια το ότι ίδια δίστιχα βγαίνουν σε περισσότερα είδη, Μινόρε, Τζιβαέρι, κ.λπ. Στιχάκια πανελλήνιας εμβέλειας με παγκόσμια ομορφιά, τα ξομπλιάζουν αμέτρητα διαχρονικά ταλέντα. Δημιουργούνται χιλιάδες αμανέδες από το 1870 έως το 1937, και από την δισκογραφία κληρονομούμε μόνο μερικές δεκάδες.

Νοιώθω κιόλας ότι πλατειάζω. Όσο εξηγείς κάτι διαχρονικό τόσο αφαιρείς από την ουσία του. Έναν αιώνα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, το Φίδι ήχου, του Ζαχαρία Παπαντωνίου, έρπει, κουλουριάζεται, ξετυλίγεται και δέρνεται, το Τελώνιο της Χαλιμάς, πάλι ορμά στα ύψη ή μετεωρίζεται, καθώς δεν είναι ήχος αλλά βρασμός! Φωλιασμένο στην ψυχή μας, εμπνέει το τραγούδι της αιώνια και πέρα από τον σύντομο βίο μας. Ας σκεφτούμε μόνο το Σμυρναίικο Μινόρε μόνο στην ανύπαρκτη δισκογραφία. Από το 1907 μέχρι σήμερα δεκάδες, εκατοντάδες εκτελέσεις, αναπλάσεις, εμπνεύσεις, μια από τις ακλόνητες κολώνες της ελληνικής μούσας.

Από τον αμανέ της αυγής ή της καληνυχτιάς, το Κανείς δεν βρέθηκε γιατρός του Κώστα Σκαρβέλη, το Μινόρε της Αυγής του Κώστα Καπλάνη, την Βολιώτισσα του Λάκη Μπαλλή, το Μη μου θυμώνεις μάτια μου του Σταύρου Κουγιουμτζή (γίνεται επιτυχία μόνο όταν παίζει το μπουζούκι σπουδή στο σμυρναίικο μινόρε), το Ώρα αναχωρήσεως του Γιάννη Σπανού, μέχρι, τους Χειμερινούς Κολυμβητές Κάθε στιγμή η σκέψη μου, τους Χαήνηδες Η αγάπη, τον Γούντι Άλεν (το Μινόρε του Τσιτσάνη στην Ακαταμάχητη Αφροδίτη), μέχρι τον Δημήτρη Παπαδημητρίου Αλεξανδρινό μου ρόδο και την εξαίρετη επεξεργασία του Νίκου Μαμαγκάκη στο Μινόρε της αυγής (Τα τραγούδια της παράδεισος), όλη η ζωή μας κυλάει και εμπνέεται, βράζει ανάμεσα στα Φίδια και τα Τελώνια της Χαλιμάς, στην μάνα του πολιτισμού Ανατολή για να αντέχει την καλπάζουσα πιθηκίσια Δυτική βαρβαρότητα.

Όσο για την απάντηση στο αρχικό ερώτημα. Για όλους εμάς, τους εραστές της μελωδικής ποίησης ο Αμανές είναι όχι μόνο πρεσβευτής αλλά Δωρικός και Ιωνικός κίονας του έργου μας. Για όσους ακόμα αναζητούν διαβατήρια και ελληναράδικα πιστοποιητικά τους αφιερώνουμε κάτι από το ποιητικό μας έργο «Βραδυνά Πάρεργα» (Μετρονόμος):

«Στην σπειρωτή κυκλορροή αυτό, που ’ξωπετιέται

-τί γλίτωσε ποτέ στο φούσκωμα του χρόνου;-

ξενόφοβο ακκίζεται στου μύθου του τα ξέφτια

περιέργεια μη έχοντας να είναι στο καινούριο

ξεχνώντας ότι άνθιζε κορφολογώντας ξένους

γιατ’ είν’ ο πολιτισμός μπάσταρδος μετανάστης».

Βιβλιογραφία

ΑΝΤΕΡΣΕΝ ΧΑΝΣ ΚΡΙΣΤΙΑΝ: Οδοιπορικό στην Ελλάδα (Εστία, 1974).

ΓΙΑΣΣΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Μικρασιατικαί αναμνήσεις (Σμύρνη,1896).

ΔΗΜΑΚΗ ΜΑΡΙΑ-ΝΙΖΑΜ ΑΧΜΕΤ: Το κοινό λεξιλόγιο της Ελληνικής και της Τουρκικής γλώσσας (Κυριακίδης, 2018).

ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ Φ. ΜΑΡΚΟΣ: Σχόλιο για τον αμανέ (περ. ΤΡΑΜ, Θεσσαλονίκη 1976).

ΛΥΤ ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ: Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα (Ερμής, 2011).

ΝΤΕΫΡΟΛ ΘΕΟΦΙΛΟΣ: Ταξίδι στον Πόντο και στην Αρμενία, το 1870 (Τροχαλία, 2010).

ΦΑΙΔΡΟΣ Κ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ: Πραγματεία περί του Σμυρναϊκού αμανέ (Σμύρνη 1881, Αθήνα 1990).

———————-

Υ. Γ. Αναλυτική βιβλιογραφία τόσο για τους αμανέδες και την ανατολική μουσική όσο και την σχέση με το ρεμπέτικο (λαϊκό αστικό) τραγούδι υπάρχει στα βιβλία μου: «Μούσα Πολύτροπος» & «Αδέσποτες Μελωδίες. Αείζωοι λαϊκοί καημοί» (εκδόσεις Μετρονόμος).