Τα απρόοπτα του δημοσιογραφικού επαγγέλματος είναι συχνά κατά γενική ομολογία τα καλύτερα, τα πιο ενδιαφέροντα κι ενίοτε άκρως δημιουργικά. Ήταν προτροπή καλής φίλης: Τάδε μέρα και ώρα γίνεται παρουσίαση ενός βιβλίου σίγουρα εξαιρετικού. Βσέβολοντ Μέγερχολντ: «Για το Θέατρο». Μετάφραση-εισαγωγικό δοκίμιο Μαρία Σικιτάνο. Προλογίζει ο Σάββας Στρούμπος (εκδόσεις Τόπος). Είχαμε καιρό να βρεθούμε σε συνέντευξη, που να έχει ουσία, να μην αερολογεί και πλατειάζει, ως συνήθως, και το κυριότερο οι ομιλητές να διακρίνονται από την μέθεξη στο αντικείμενο και την μεταδοτικότητα στους ακροατές. Τα καλά και σχετικά διαχρονικά πώς επιστρέφουν όμορφα για να σε ταξιδέψουν, ίσως και να πάρουν… εκδίκηση, που τόσα χρόνια τα παραμέλησες!
Πάνε τέσσερις δεκαετίες αφότου στις ας πούμε φοιτητικές, «κομματικές» σπουδές καταπιαστήκαμε με τον Μέγερχολντ κυρίως ως προσωπικότητα συνοδή του Σ. Αϊζενστάιν, του Β. Μαγιακόφσκι και του Ντ. Σοστακόβιτς. Η εμπεριστατωμένη εργασία της Μαρίας Σικιτάνο είναι σήμερα κυριολεκτικά πολυεδρικό πορτρέτο του Β. Μέγερχολντ, του μεγάλου ανακαινιστή του σοβιετικού και παγκόσμιου θεάτρου. Και δη όχι μουσειακά και νοσταλγικά, ούτε ιστορικό μνημόσυνο! Αφενός σύντομο, σταράτο δοκίμιο με την ματιά του εκάστοτε τώρα, τί κρατάμε από το παρελθόν και πώς το κάνουμε αφετηρία έμπνευσης και πειραματισμού. Αφετέρου επιλεγμένα κείμενα του ίδιου του Μέγερχολντ. Ένα βιβλίο, που ειλικρινά το απολαύσαμε και το συστήνουμε ανεπιφύλακτα.
Όπως το συνηθίζουμε, αντί για την όποια άχρηστη πολυλογία, μιλήσαμε με την δημιουργό, την θεατρολόγο Μαρία Σικιτάνο. Πριν της δώσουμε τον λόγο, δυο βιογραφικές κουβέντες για όσους δεν γνωρίζουν τον σκηνοθέτη Β. Μέγερχολντ κι έχουν την μεγάλη ευκαιρία με το εν λόγω βιβλίο να εντρυφήσουν όχι μόνο σε μια τεράστια προσωπικότητα και την προίκα, που μας άφησε, αλλά και σε άκρως ενδιαφέρουσα, καθοριστική, τραγική και επαναστατική εποχή. Ο Β. Μέγερχολντ γεννήθηκε το 1874 στην Πένζα της Ρωσίας σε πλούσια οικογένεια. Από νεαρός στράφηκε στο θέατρο ως ηθοποιός και σκηνοθέτης. Η μαθητεία και η κριτική, ο διάλογος με τον Κονσταντίν Στανισλάφσκι, η στράτευσή του στην Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν ορόσημα της δημιουργικής και αιρετικής του πορείας, που ανανέωσε την θεατρική τέχνη. Οι καινοτόμες ιδέες του, δυστυχώς, δεν μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές στο σταλινικό καθεστώς. Συνελήφθη, βασανίστηκε απάνθρωπα, εκτελέστηκε, Φεβρουάριος 1940. Η σύζυγός του Ζινάιντα Ράικχ δολοφονήθηκε αμέσως μετά την σύλληψή του.
Ο λόγος στην Μαρία Σικιτάνο, που γεννήθηκε στην Μπολόνια της Ιταλίας το 1988, είναι αριστούχος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Σχολής Καλών Τεχνών Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και κάτοχος μεταπτυχιακού στον κλάδο της Σημειωτικής Πανεπιστημίου Μπολόνιας:
– Να ξεκινήσουμε με δυο λόγια για το βιβλίο σου; Βσέβολοντ Μέγερχολντ: «Για το θέατρο». Πώς και γιατί;
«Το βιβλίο αυτό στοχεύει στο να συστήσει στο ελληνικό αναγνωστικό και θεατρόφιλο κοινό τον σκηνοθέτη Βσέβολοντ Μέγερχολντ μέσα από μια ιστορική-θεωρητική ανασκόπηση της δουλειάς του, των επιρροών του και των καινοτομιών, που εισήγαγε αλλά και μέσα από τα κείμενα του ίδιου του δημιουργού. Για αυτό, το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη: Το πρώτο περιλαμβάνει συνοπτική ανάλυση του συνολικού έργου του, χωρισμένη σε 10 ενότητες, καθεμία αναφέρεται σε μια χρονική περίοδο, που με την σειρά της ορίζει συγκεκριμένη καλλιτεχνική φάση. Το δεύτερο περιλαμβάνει την μετάφραση των κυριότερων θεωρητικών δοκιμίων του, στα οποία ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει τους σπουδαιότερους σταθμούς στην σκέψη και καλλιτεχνική του δράση. Φιλοδοξία της παρούσας μελέτης από τις εκδόσεις Τόπος είναι να συνεχίσει και ολοκληρώσει την προσπάθεια, που είχε ξεκινήσει το 1982 από τις εκδόσεις Ιθάκη με τη συλλογή Β. Ε. Μέγερχολντ, Κείμενα για το Θέατρο (πρώτος τόμος 1891-1917), η οποία περιλάμβανε κείμενα του Μέγερχολντ μόνο όμως από την αναφερόμενη περίοδο, σε μετάφραση και επιμέλεια του Αντώνη Βογιάζου. Η ανά χείρας έκδοση σκοπεύει σε μια αναθεωρημένη μελέτη του έργου του σκηνοθέτη, μέσα από τις ανάλογες συνδέσεις με το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής, αλλά και στην επανεξέταση θεωρητικών δοκιμίων του με σύγχρονη ματιά».
– Πώς ασχολήθηκες και γιατί με τον Μέγερχολντ;
«Η δημιουργία του βιβλίου ξεκίνησε όταν το 2019 με προτροπή του κ. Χρήστου Κεφαλή και του Σάββα Στρούμπου ανέλαβα την συγγραφή ενός άρθρου για τον Β. Μέγερχολντ στο περιοδικό Μαρξιστική Σκέψη. Η επαφή μου με τον συγκεκριμένο σκηνοθέτη περιοριζόταν έως τότε στο υλικό, που είχα διαβάσει στο πλαίσιο των σπουδών μου. Προκειμένου, λοιπόν, να φέρω εις πέρας το άρθρο ξεκίνησα να μελετάω το έργο του Μέγερχολντ διεξοδικά, να διαβάζω τα δοκίμιά του, την σχετική βιβλιογραφία, να ερευνώ τον τρόπο δουλειάς του, την αλληλεπίδρασή του με σπουδαίες προσωπικότητες της τέχνης και της ρωσικής πρωτοπορίας, όπως ο Στανισλάφσκι, ο Τσέχοφ, ο Μαγιακόφσκι, ο Σοστακόβιτς, ο Αϊζενστάιν κ. α. Αυτό το υλικό, ομολογώ, με γοήτευσε τρομερά. Παράλληλα, δουλεύοντας ως θεατρολόγος στην ομάδα Σημείο Μηδέν του Σάββα Στρούμπου άρχισα να παρατηρώ κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες συνδέσεις μεταξύ της εργαστηριακής δουλειάς, που εξελισσόταν μπροστά στα μάτια μου και των καλλιτεχνικών και θεωρητικών ζητημάτων, που μελετούσα στον Μέγερχολντ. Οι συνδέσεις αφορούσαν κοινούς προβληματισμούς, στοχασμούς, τρόπους σκέψης σχετικά με την εκπαίδευση και την τέχνη του ηθοποιού, την ανάπτυξη της δημιουργικής διαδικασίας, αλλά και την βαθιά αγωνία για την εξεύρεση νέων εκφραστικών τρόπων και μέσων, πέραν των συμβατικών και καθιερωμένων. Όλα αυτά είναι απόρροια των επιρροών, που έχει ο τρόπος δουλειάς του σκηνοθέτη σε αυτήν, του Σάββα Στρούμπου και της ομάδας, όχι ως ένα στερεοποιημένο σύστημα το οποίο μεταδίδεται και ακολουθείται πιστά και αμετάβλητα, αλλά ως μια διαρκή συνομιλία, που βασίζεται στην σύνδεση με μια ολόκληρη καλλιτεχνική παράδοση. Συζητώντας λοιπόν, τα παραπάνω με τον Σάββα αλλά και έπειτα από προτροπή του κ. Κεφαλή, θεωρήσαμε ότι θα είχε νόημα η δημιουργία του βιβλίου, έτσι ώστε να γίνει αναλυτική παρουσίαση του Μέγερχολντ στο θεατρόφιλο και αναγνωστικό κοινό, τόσο του έργου του, της σκέψης, του τρόπου δουλειάς του, των επιρροών και των καινοτομιών του, όσο και των παραπάνω συνδέσεων που ανέφερα».
– Ποια η επικαιρότητα των μεθόδων του Μέγερχολντ στο σύγχρονο θέατρο;
«Η επικαιρότητα στον τρόπο εργασίας του Μέγερχολντ δεν έγκειται στις μεθόδους του καθαυτές, αλλά στην ίδια την στάση του απέναντι στην ζωή και την τέχνη. Και εξηγώ ευθύς αμέσως. Ο Μέγερχολντ ήταν ο σκηνοθέτης της ρωσικής πρωτοπορίας, που έφερε το θέατρο στην επανάσταση και την επανάσταση στο θέατρο. Έφερε το θέατρο μέσα στην επανάσταση έμπρακτα, όταν την ίδια εποχή με τα γεγονότα της «ματωμένης Κυριακής» (1905) γίνονταν τα εγκαίνια του Θεάτρου-Στούντιο, του πρώτου θεατρικού εργαστηρίου του. Όταν μέσα στην φωτιά των εξεγέρσεων συνέχιζε με αμείωτο ρυθμό να προετοιμάζει και να ανεβάζει παραστάσεις. Όταν στην μεγάλη Επανάσταση του 1917 συμμετείχε στο κίνημα των Μπολσεβίκων και παράλληλα δημιούργησε το πρόγραμμα του Θεατρικού Οκτώβρη. Μια ομάδα από επαγγελματίες, ερασιτέχνες και μαθητευόμενους ηθοποιούς, οι οποίοι έχοντας ως βάση εγκαταλελειμμένο σχολείο στην Πετρούπολη, έδιναν παραστάσεις, μετακινούμενοι σε διάφορες επαναστατημένες πόλεις, σε δρόμους και πλατείες, προσπαθώντας να εμψυχώσουν το λαό και τους μαχητές του Κόκκινου Στρατού. Την ίδια στιγμή, έφερε την επανάσταση στο θέατρο μέσα από την επιμονή του στο θεατρικό εργαστήρι.
» Ο Μέγερχολντ, ήδη από την περίοδο, που μαθήτευε δίπλα στον Στανισλάφσκι, ακολουθούσε τις μεθόδους του δασκάλου του προκειμένου να μάθει τους όρους και τους νόμους του θεάτρου, όμως γρήγορα κατάλαβε ότι ο ακραιφνής νατουραλισμός, που ήταν το επικρατές καλλιτεχνικό ρεύμα, δεν τον εξέφραζε. Αποφάσισε με την προτροπή του δάσκαλού του, να αρχίσει να μελετά σε εργαστηριακό επίπεδο νέα εκφραστικά μέσα καλλιτεχνικής δημιουργίας, έτσι ώστε το θέατρο να καταφέρει να βγει από το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν. Σε όλη την διάρκεια της καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας τον βλέπουμε να επανέρχεται επίμονα στο θεατρικό εργαστήρι: Τον προβλημάτιζε βαθιά η εξεύρεση νέων καλλιτεχνικών δρόμων, πέραν των συμβατικών και καθιερωμένων, προκειμένου να προχωρήσει και να εξελιχθεί σε βάθος η σκηνική τέχνη. Γιατί, λοιπόν, είναι επίκαιρος ο Μέγερχολντ; Ή καλύτερα, γιατί να ασχοληθεί ένας νέος καλλιτέχνης ή μελετητής του θεάτρου με τον Μέγερχολντ; Η απάντηση, που δίνω εγώ, βρίσκεται στους δύο άξονες, που ήδη ανέπτυξα. Στην σύνδεση, δηλαδή, της τέχνης με την κοινωνία και στην βαθιά μελέτη της ίδιας της τέχνης του θεάτρου».
– Τί είναι το Σημείο Μηδέν; Και συνακόλουθα η δουλειά σου στο θέατρο.
«Η “Σημείο Μηδέν” είναι μια θεατρική ομάδα εργαστηριακού χαρακτήρα, η οποία ιδρύθηκε το 2008 από τον σκηνοθέτη Σάββα Στρούμπο. Η πρώτη της παράσταση ήταν το Φεβρουάριο του 2009, με τη δραματοποιημένη εκδοχή του διηγήματος του Φραντς Κάφκα “Στη Σωφρονιστική Αποικία”, η οποία παρουσιάστηκε στον Χώρο Ιστορικής Μνήμης ’41-’44 στο κέντρο της Αθήνας. Ακολούθησαν πολλά έργα σπουδαίων συγγραφέων (Σοφοκλής, Μπέκετ, Μίλλερ), αλλά και του ίδιου του Κάφκα. Στη δουλειά της ομάδας κεντρική θέση κατέχει το στοιχείο της έρευνας. Οι παραστάσεις της είναι το αποτέλεσμα πολύμηνων εργαστηρίων, όπου οι ηθοποιοί και ο σκηνοθέτης ερευνούν το υλικό με το οποίο καταπιάνονται σε βάθος. Η έρευνα δεν αφορά μόνο το θεωρητικό κομμάτι, την μελέτη, δηλαδή, κειμένων και θεωρητικού υλικού, αλλά είναι κυρίως πρακτική διαδικασία όπου οι ηθοποιοί, με την συνεχή καθοδήγηση και επίβλεψη του σκηνοθέτη, ερευνούν ψυχοσωματικά το υλικό του έργου και του ρόλου. Με τον όρο “ψυχοσωματικά” εννοώ το σώμα του ηθοποιού, που λειτουργεί καθολικά, όταν βρίσκονται ενεργοποιημένες όλες οι πνευματικές και οι σωματικές λειτουργίες του ως ενότητα. Μέσα από αυτήν την ερευνητική διαδικασία δημιουργείται σταδιακά ο κόσμος της παράστασης».
– Και η δική σου εργασία;
«Όσον αφορά τη δική μου δουλειά στην ομάδα, αυτή χωρίζεται σε δύο άξονες. Αρχικά είμαι υπεύθυνη για την θεωρητική έρευνα του έργου με το οποίο κάθε φορά καταπιανόμαστε, όπως επίσης και για την συλλογή σχετικού θεωρητικού υλικού και βιβλιογραφίας. Ο δεύτερος άξονας αφορά την συνεχή μου παρουσία κατά την διάρκεια των προβών. Παρακολουθώντας ανελλιπώς την διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας σκηνοθέτη και ηθοποιών, προσπαθώ να θέσω ερωτήματα, να βάλω σε λέξεις, να αναλύσω και να ερμηνεύσω όλη την διαδικασία, που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μου, τοποθετώντας την σε ένα έγκυρο και ευκρινές επιστημονικό πλαίσιο».
***
Τί άλλο καλύτερο και προσφορότερο! Τα νέα παιδιά συνεχίζουν ν’ ανοίγουν (και) θεατρικούς δρόμους. Τουλάχιστον για όλους, που απλώς ανήκουμε στο απαιτητικό θεατρόφιλο κοινό και αναζητούμε το αισθητικά όμορφο και κοινωνικά δημιουργικό, πάντα αρμονικά δεμένο με το «κλασικό» παλιό. Το βιβλίο της Μ. Σικιτάνο άναψε περιέργεια να γνωρίσουμε από κοντά την ομάδα «Σημείο Μηδέν» και μας έδωσε την ευκαιρία να «σπουδάσουμε» τον Μέγερχολντ.
——-
Υ. Γ. Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο.