Όχι, δεν έχουμε πρόθεση να κάνουμε παράκαιρη, πρόωρη αναφορά στην  επέτειο της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην Ιστοσελίδα «Ατέχνως» (atexnos.gr) σε αφιέρωμα στις 16 Νοεμβρίου 2019. Το αγνοούσαμε, να είμαστε, όπως πάντα, ειλικρινείς. Κουβεντιάζοντας με τον φίλο από τα παλιά και συνάδελφο Γιώργο Μουσγά, μας το θύμισε, μας άρεσε και το δημοσιεύουμε για τα σημαντικά κατά την γνώμη μας ιστορικά πολιτιστικά και άλλα στοιχεία.

 

===============

 

Ο Αντρέας των Μεγάρων

κι ο Στράτος απ’ την Πρέβεζα

 

Δύο ιστορίες για την εξέγερση του Νοέμβρη το 1973.

Μικρή συμβολή και στα «Τραγούδια μας» του Φώντα Λάδη,

που μελοποίησε ο αξέχαστος Μάνος Λοΐζος και ερμήνευσε ο Γιώργος Νταλάρας.

 

Ήταν κάποιο μεσημέρι Κυριακής του 1976, που η επαρχία πληροφορήθηκε πως «λιώνουν τα νιάτα μας στη βιοπάλη» και ότι παγώνει η τσιμινιέρα, σαν απεργούν οι εργάτες. Οι στιβαροί στίχοι του Φώντα Λάδη, με την μουσική του Μάνου Λοΐζου, έφτασαν με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα, μέσω του κρατικού ραδιοφώνου. Τότε το κρατικό ραδιόφωνο λειτουργούσε σαν κόφτης στα τραγούδια με πολιτικοκοινωνικά μηνύματα. Ωστόσο αυτές οι κουτσουρεμένες εκπομπές του αποτελούσαν το μοναδικό, σχεδόν, δίαυλο επικοινωνίας και γνωριμίας της επαρχίας με τις νέες δημιουργίες. Αλλιώς, για να ακούσει κάποιος τα καινούργια τραγούδια θα έπρεπε να διαθέτει πικάπ ή κασετόφωνο και να αγοράζει τους δίσκους ή τις κασέτες. Αυτές, όμως, οι επιλογές ήταν, κατά κανόνα, απαγορευτικές για τα λαϊκά βαλάντια της εποχής. Γι’ αυτό ο γράφων, που διέθετε μόνο τραντζιστοράκι, χρειάστηκε κοντά στον ένα χρόνο για να ακούσει όλα μαζί «Τα τραγούδια μας». Αυτό έγινε την Πρωτομαγιά του 1977 στην Πρέβεζα.

Εκείνη την πρωτομαγιά έγινε στην Άρτα–τόπο καταγωγής μου-εργατική συγκέντρωση στην κεντρική πλατεία της πόλης. Την παρακολούθησα παρέα με το Φώτη Γιώτη, συνομήλικο του πατέρα μου, και αδάμαστο αγωνιστή απ’ την Κατοχή μέχρι το θάνατό του. «Εδώ στην επαρχία το εργατικό κίνημα είναι αδύναμο και δεν μπορεί να δείξει πολλά. Στα αστικά κέντρα είναι αλλιώς. Εκεί να φανούν περισσότερα», είπε ο Φώτης με την εμπειρία που τον διέκρινε. Μετά την συγκέντρωση μου πρότεινε να πάμε στην Πρέβεζα, όπου έμενε η αδερφή του, η οποία ήταν παντρεμένη με έναν πυροσβέστη. Όταν φτάσαμε στην Πρέβεζα, ήταν σχεδόν μεσημέρι. Καθίσαμε στην αυλή ενός γείτονα της αδελφής του Φώτη, γιατί ο γαμπρός του κοιμόταν, έκανε νυχτερινή υπηρεσία στην Πυροσβεστική. Το τραπέζι ήταν στρωμένο. Όμως όλοι περίμεναν να γυρίσει ο Στράτος, που ήταν στην πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση. Ο Στράτος δούλευε φορτοεκφορτωτής στο λιμάνι και ήταν μέλος του σωματείου Λιμενεργατών στην Πρέβεζα. «Ήταν στην οργάνωση “Άρης Βελουχιώτης”, αλλά δεν ξέρω λεπτομέρειες», μου ψιθύρισε ο πάντα ενημερωμένος Φώτης. Μόλις φάνηκε ο Στράτος στην γωνία, η αδερφή του έβαλε το κασετόφωνο και η γειτονιά αντήχησε:

«Αποβραδίς το Στράτο

τον πιάσαν δυο καλοί

του λέν’ στο συνδικάτο

να πάει να γραφτεί».

Μετά τις χαιρετούρες και τις συστάσεις ο Στράτος, που ήταν λιγομίλητος, είπε στην παρέα: «Εσείς χρειάζεστε το Συνδικάτο. Εγώ είμαι μέλος του σωματείου μου και πήγα στην συγκέντρωση για την Πρωτομαγιά». «Λεπτομέρειες» για την οργάνωση «Άρης Βελουχιώτης» έμαθα κι εγώ πριν από δυο χρόνια. Τότε ο Δανιήλ Σπαρτιάτης και ο Ευάγγελος Αυδίκος, φοιτητές, του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων στην δεκαετία του 1970, έγραψαν για «Μια άγνωστη επέτειο» στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (13 Ιουλίου 2017): «Στις 9 Ιουλίου 1974 ξεκίνησε στα Ιωάννινα το τελευταίο Έκτακτο Στρατοδικείο της επτάχρονης δικτατορίας. Είκοσι επτά μέλη της αντιδικτατορικής οργάνωσης “ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ”, στην πλειονότητά τους φοιτητές, κυρίως από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, αλλά και νεολαίοι εργάτες από την Πρέβεζα, καθώς και φοιτητές από την Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, καταδικάστηκαν σε ποινές από 6 μήνες ως 10 χρόνια, με την απόφαση του στρατοδικείου στις 12 Ιουλίου 1974. Η οργάνωση συστάθηκε ως μετωπική οργάνωση της Κ.Ν.Ε., λίγο μετά την εξέγερση του “Πολυτεχνείου”. Από έλλειψη συνωμοτικής πείρας κυρίως του πυρήνα Ιωαννίνων τυχαία γεγονότα και λάθη έγιναν οι πρώτες συλλήψεις στο τέλος Απριλίου και συνεχίστηκαν ως το τέλος Μαΐου 1974».

 Ο Στράτος, λοιπόν, της Πρέβεζας ήταν ο Ευστράτιος Σάφης, ένας απ’ τους 27 καταδικασθέντες. Έφαγε δυο χρόνια φυλακή με τριετή αναστολή. Ανάμεσα στους καταδικασθέντες ήταν και ο Δ. Σπαρτιάτης με τον Ευάγγελο Αυδίκο. Η Πρωτομαγιά στην Πρέβεζα το 1977 κύλησε με όλα «Τα τραγούδια μας», που παίχτηκαν ξανά και ξανά, μέχρι αργά το απόγευμα. Ξεχώρισα το τραγούδι «Μέγαρα». Όχι γιατί ήξερα για την εξέγερση των Μεγαρέων στη διάρκεια της χούντας, αλλά ένεκα του Σάκη Κουβά. Του ποδοσφαιριστή, που είναι σύμβολο για τα Μέγαρα. Ο Σάκης Κουβάς αγωνίστηκε στον Βύζαντα Μεγάρων (1966-1971) και συνέβαλε καθοριστικά στην άνοδο της ομάδας στην Α’ Εθνική. Το 1971 η μεταγραφή του Σ. Κουβά στον Παναθηναϊκό απασχόλησε το Πανελλήνιο. Αγωνίστηκε μόνο την περίοδο 1971-1972 στον Παναθηναϊκό. Επέστρεψε στα Μέγαρα, όπου έκλεισε την καριέρα του το 1985. Τα κύματα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου άρπαξαν την άγουρη, πολιτικά, γενιά μας και απ’ τις εξέδρες των γηπέδων με τα συνθήματα «Ύβ! Ύβ! και Ρομαίν!», την έριξαν στα βαθιά νερά της πάλης για «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία» και όλα τα δίκαια του λαού. Συνθήματα σαν τα παραπάνω–εντός και εκτός γηπέδων-ήταν για τους Ελληνογάλλους ποδοσφαιριστές Υβ Τριαντάφυλλο και Ρομαίν Αργυρούδη, που έπαιξαν στον Ολυμπιακό την περίοδο 1971-1974.

Μετά την μεταπολίτευση μάθαμε και για τις «προεργασίες», που οδήγησαν στην εξέγερση του Νοέμβρη. Ένα απ’ τα πιο εκρηκτικά μείγματα της αντιδικτατορικής πάλης διαμορφώθηκε στα Μέγαρα, όταν το 1970 η χούντα απαλλοτρίωσε 10.000 στρέμματα με ελαιώνες και αμπέλια για να γίνουν εργοστάσια αλουμίνας και διυλιστήριο. Αρχικά τα εκχώρησε στον Ωνάση και στην συνέχεια στον Ανδρεάδη. Το ντοκιμαντέρ «Μέγαρα» των Γιώργου Τσεμπερόπουλου και Σάκη Μανιάτη αποτυπώνει με μεγάλη εκφραστικότητα την ομόθυμη λαϊκή αντιπαράθεση των Μεγαρέων με την χούντα των συνταγματαρχών. Καταγράφει και την μετάβαση Μεγαρέων διαδηλωτών στο Πολυτεχνείο με τους κλεισμένους φοιτητές. Μάλιστα απ’ τα μεγάφωνα αλλά και το σταθμό του Πολυτεχνείου διαβάστηκε μήνυμα συμπαράστασης της Επιτροπής Αγώνος Μεγάρων στους φοιτητές που, ανάμεσα στα άλλα, τόνιζε: «Ο αγώνας είναι κοινός. Είναι για την Ελλάδα. Βασική προϋπόθεση είναι η ανατροπή της δικτατορίας και η αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας. Για τον λαό της που θέλει να καθορίζει την ζωή του, να εξασφαλίζει την υγεία  του και να πορεύεται στο δρόμο της προκοπής».

Το 1978 συνήλθε το 10ο Συνέδριο του Κ.Κ.Ε., το πρώτο νόμιμο Συνέδριο μετά από 27 χρόνια παρανομίας και 25 αναγκαστικής προσφυγιάς. Το Συνέδριο επεξεργάστηκε το πρόγραμμα της ενιαίας επαναστατικής διαδικασίας για την Δημοκρατία του Λαού και τον Σοσιαλισμό. Το πρόγραμμα της Δημοκρατίας του Λαού ήταν στόχος πάλης για την συσπείρωση όλων των δυνάμεων, που είχαν συμφέρον από την εφαρμογή αυτού του προγράμματος, καθώς το καθεστώς, που θα προκύψει, «θα στρέφεται ενάντια στον διεθνή ιμπεριαλισμό και την ντόπια μονοπωλιακή ολιγαρχία και στους εκφραστές των συμφερόντων τους σ’ όλους τους τομείς της ζωής της χώρας μας». Μετά από ανάλυση των αποφάσεων του 10ου Συνεδρίου μια παρέα κατάληξε, όπως ήταν τότε η συνήθεια, σε ταβέρνα. Κι εκεί, χαλαρά πια μετά τα κρασάκια, ένας νεαρός ρώτησε τον σύντροφο καθοδηγητή: «Στις δυνάμεις που μπορούν να συσπειρωθούν για το πρόγραμμα της δημοκρατίας του λαού, μπορούν να ενταχθούν και οι σύνδεσμοι των φιλάθλων»; Ο καθοδηγητής αποπήρε το νεαρό, που έδειξε να θίγεται για τον τρόπο, που του απάντησε. Το κατάλαβε ο καθοδηγητής και διόρθωσε ρωτώντας τον νεαρό: «Και ποια είναι τα κριτήρια για τη δράση τους, η οποία μπορεί να εντάξει τους συνδέσμους των φιλάθλων σε αυτές τις δυνάμεις»; Ο νεαρός απάντησε με ετοιμότητα: «Στην χούντα οι φίλαθλοι του Βύζαντα Μεγάρων έδειραν την Αστυνομία! Αυτό δεν είναι στοιχείο σύγκρουσης με έναν απ’ τους πιο βασικούς μηχανισμούς καταστολής του αστικού κράτους»; Η κουβέντα σταμάτησε εκεί, αφήνοντας κάποια αμηχανία. Έκτοτε, όμως εγώ, όταν με ρωτούσαν με ποια ομάδα είμαι, απαντούσα: «Με τον Βύζαντα Μεγάρων, γιατί οι φίλαθλοί του έδειραν την αστυνομία στη διάρκεια της χούντας».

Το ίδιο είπα και στον Ανδρέα Παπανικόλα, μόνιμο κάτοικο των Μεγάρων, που ήταν παντρεμένος με την πρώτη εξαδέλφη της γυναίκας μου. Ο Ανδρέας είχε κτήματα με ελιές και υπήρξε αγροτοσυνεταιριστής για πολλά χρόνια. Εδώ και κάμποσα χρόνια πηγαίνω στα Μέγαρα και αγοράζω το λάδι της χρονιάς απ’ τον Αντρέα. Δυστυχώς ο Αντρέας έφυγε απ’ τη ζωή το Σεπτέμβρη του 2018 σε ηλικία 74 ετών, μετά από ένα τροχαίο ατύχημα και αφού ταλαιπωρήθηκε σε διάφορα κέντρα αποκατάστασης. Την πρώτη φορά, όταν του μίλησα για το ξύλο της αστυνομίας απ’ τους φιλάθλους του Βύζαντα, ο Αντρέας δεν είπε τίποτε. Την δεύτερη όμως φορά αντέδρασε λιγάκι απότομα:

– Ε, όχι! Δεν έδειραν την Αστυνομία οι φίλαθλοι. Εμείς την δείραμε!

 – Ποιοι είσαστε «εσείς»;

– Οι εξεγερμένοι Μεγαρείς με τις οικογένειές τους!

                 

Στις 13 Απρίλη 1973 οι Μεγαρείς ήταν στην Αθήνα, όπου επρόκειτο να εκδικαστεί στο Συμβούλιο της Επικρατείας (Σ.τ.Ε.) η προσφυγή τους κατά των απαλλοτριώσεων. Εκείνη την μέρα, και εντελώς απροειδοποίητα, οι μπουλντόζες του Ανδρεάδη μπήκαν στον ελαιώνα και άρχισαν να ξεριζώνουν τις ελιές. Ο Αντρέας ήταν παρών: «Είχα και εγώ το ρόλο μου εκεί. Είδα τις μπουλντόζες με υψωμένα τα υνιά να μπαίνουν στον ελαιώνα. Έκαναν σαν να χόρευαν. Χτυπάγανε δεξιά και αριστερά τους κορμούς. Κι όπως ξεριζώνονταν κι έπεφταν τα κουφάρια απ’ τις ελιές ένοιωσα να ξεριζώνεται και μένα η καρδιά μου. Αλλοφρόνησα. Έφυγα τρέχοντας. Το μυαλό μου είχε θολώσει. Με μια ανάσα έφτασα στην εκκλησία. Ανέβηκα στο καμπαναριό και άρχισα να χτυπάω δαιμονισμένα την καμπάνα. Αμέσως μαζεύτηκε πολύς κόσμος. Εγώ συνέχιζα μανιασμένα να χτυπάω την καμπάνα. Ήρθε η Ασφάλεια και επιχείρησε να ανέβει να με συλλάβει. Το είχα προβλέψει και σφάλισα την καταπακτή του καμπαναριού. Ο ασφαλίτης δεν μπορούσε να με προσεγγίσει. Ο κόσμος ήταν γύρω-γύρω. Φωνές, κακό, οχλαγωγία. Κι ο ασφαλίτης να απειλεί: “Κατέβα κάτω”. Κατέβηκα μετά από αρκετή ώρα και αφού ο ασφαλίτης υποσχέθηκε στον κόσμο ότι δεν θα με συλλάβει».

Κάποιους άλλους, που «βαρέσανε τις καμπάνες, τους κλείσανε μέσα», όπως ακούγεται στο ντοκιμαντέρ. Μετά από εκείνη την κινητοποίηση 800 γυναικόπαιδα έτρεξαν και σταμάτησαν τις μπουλντόζες. Ορίστηκε νέα εκδίκαση της υπόθεσης στο Σ.τ.Ε. στις 16 Νοέμβρη 1973, μέρα σημαδιακή γιατί συνέπεσε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Ο Αντρέας με την γυναίκα του Γεωργία ήταν ανάμεσα στους Μεγαρείς, που πήγαν στο Πολυτεχνείο. «Έτσι γλύτωσαν οι ελιές μας. Γι’ αυτό τρώμε –μαζί με μας και εσύ- σήμερα το λαδάκι μας» τελείωσε την αφήγησή του ο Αντρέας. Όση ώρα μιλούσε, έδειχνε ταραγμένος, όπως εκείνες τις δύσκολες ώρες του 1973. Είναι χαρακτηριστικό πως δεν μίλησε ποτέ στα παιδιά του, για εκείνη την σκληρή εμπειρία. Όταν ρώτησα τον Αντρέα για τον ρόλο, που είχε σε εκείνη την κινητοποίηση, μου απάντησε: «Αυτό δεν θα σου το πω. Θα το πάρω μαζί μου» -όπως και έγινε.

Με τον Φώντα Λάδη γνωριστήκαμε όταν δούλευα στον «Ριζοσπάστη» και ήμουνα υποψήφιος σε κάποιες εκλογές για το Διοικητικό Συμβούλιο του Επικουρικού Ταμείου των δημοσιογράφων, του Ε.Δ.Ο.Ε.Α.Π.. Στις 9 Μάρτη 2018 ο σκιτσογράφος Στάθης Σταυρόπουλος παρουσίασε το άλμπουμ: «Ένα βήμα μπρος δύο κωλοτούμπες πίσω». Μετά την παρουσίαση ο Φώντας Λάδης πρότεινε, ήταν ακόμα δυο φίλοι, να πάμε σε ταβερνάκι στην γειτονιά του, στον Κολωνό. Κατηφορίζοντας την οδό Πανεπιστημίου ήρθε η κουβέντα στα «Τραγούδια μας». Όταν μιλήσαμε για τα Μέγαρα ο Φώντας μού είπε: «Εγώ συγκλονίστηκα όταν έμαθα ότι οι παπάδες χτυπούσαν τις καμπάνες»! «Τις καμπάνες δεν τις χτύπησαν παπάδες. Λαϊκοί τις χτύπησαν»!-του είπα ξαφνιάζοντάς τον. Του διηγήθηκα τις ιστορίες για τον Στράτο και τονΑνδρέα. Ο Φώντας έδειξε ξαφνιασμένος ευχάριστα. Άλλωστε, αυτές οι μικρές ιστορίες έδειχναν πως η σπορά εκείνων των τραγουδιών του είχαν πολύ βαθειές λαϊκές ρίζες. Κι έπειτα με αυτά τα τραγούδια πορεύτηκαν γενιές ολόκληρες στη δουλειά και στον αγώνα. Στις 17 Νοέμβρη 2018 ο Φώντας Λάδης έστειλε στον «Ριζοσπάστη» τέσσερα ανέκδοτα τραγούδια και δυο παραλλαγές  για την εξέγερση του Νοέμβρη το 1973. Σε τρία απ’ τα ποιήματα υπάρχει αναφορά στον ξεσηκωμό των Μεγαρέων ενάντια στην χούντα. Το ποίημα με τίτλο «Μέγαρα» ξεκινά με το στίχο:

«Τούτ’ η ελιά που χάλασες, έχει κακές τις ρίζες»

και προφητικά για την πτώση της χούντας καταλήγει:

«Τούτ’ η ελιά που χάλασες, αυτή θα σε χαλάσει».

Η δημοσίευση των τραγουδιών στον «Ριζοσπάστη» συνοδεύτηκε και με δηλώσεις του Φώντα Λάδη, όπου, μεταξύ των άλλων, σημείωνε: «Γεγονότα τέτοιας εμβέλειας, όπως είναι η εξέγερση του Πολυτεχνείου, δεν αρκεί να φυλάσσονται στη συλλογική μνήμη με τη συναισθηματική τους μόνο διάσταση και τον δυνατό συμβολισμό τους. Αξίζει, με τη βοήθεια και της τέχνης, να διατηρούνται στην επιφάνεια της συνείδησης και εμείς, έτσι, να οδηγούμαστε στην ανακάλυψη της αληθινής σημασίας τους». Συνάντησα ξανά το Φώντα Λάδη σε εκδήλωση της Κ.Ν.Ε., που ήταν αφιερωμένη στην ποίησή του, στις 19 Μαρτίου .2019. Του έδειξα μια φωτογραφία του Αντρέα απ’ τα Μέγαρα. Κοιτάζοντας τη φωτογραφία ο Φώντας είπε: «Αυτά πρέπει να τα γράψεις».

                           

Ας είναι αυτές οι δυο ιστορίες μικρή κατάθεση της συλλογικής μνήμης για γεγονότα με την εμβέλεια της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Κι ας αποτελέσουν, επίσης, μικρή συμβολή σε εκείνα τα τραγούδια, που έθρεψαν-και θρέφουν-τις ελπίδες για την προκοπή στον τόπο μας. Επίλογος με ένα ακόμα γεγονός: Τον Γενάρη του 2019 ο τραγουδιστής Τάκης Κωνσταντακόπουλος παρουσίασε το τρίτο του CD της σειράς «21 τραγούδια σε πρώτη εκτέλεση» (κυκλοφόρησε από τον «Καθρέφτη ήχων αληθινών»). Περιλαμβάνονται και δυο ανέκδοτα τραγούδια σε ποίηση του Φώντα Λάδη, «Το λιμάνι απόψε», μουσική του Μάνου Λοΐζου και τα «Μαντεμοχώρια», μουσική του Δημήτρη Λάγιου. Στο εξώφυλλο ο Φώντας Λάδης μεταξύ άλλων σημειώνει: «Τα Μαντεμοχώρια, γραμμένο στις αρχές της δεκαετίας του ’80, περιγράφει την δύσκολη ζωή μιας ιδιόμορφης και “αδικημένης” περιοχής που ανήκει στον δήμο Αριστοτέλη. Μιας περιοχής που ήρθε και πάλι έντονα στην επικαιρότητα τα τελευταία χρόνια με αφορμή τους αγώνες των κατοίκων ενάντια στα σχέδια εξόρυξης χρυσού απ’ την Καναδέζικη εταιρεία Eldorado Gold. Φαινομενικά αδιέξοδοι κόσμοι, λοιπόν, αναδύονται κι απ’ αυτά τα δυο τραγούδια. Αλλά ο αγώνας, προσωπικός-ή όπως στη δεύτερη περίπτωση- συλλογικός βγάζει τελικά στο ξέφωτο». Σε εκείνη την παρουσίαση συμμετείχε ο μουσικός (κιθαρίστας)  Σπύρος Παπανικόλας, γιος του Αντρέα απ’ τα Μέγαρα (σημειωτέον φίλος και συνεργάτης της Ιστοσελίδας μας)…