Κατά την ελληνική αρχαιότητα ο όρος μουσική αποτελεί μία έννοια αρκετά ευρεία, σε αντίθεση με τηn σημασία, που έχει στην σύγχρονη εποχή. Στην αρχαία Ελλάδα η μουσική είναι η τέχνη των Μουσών και αποτελεί μία ενότητα μεταξύ λόγου, κίνησης και ήχου. Η ενότητα αυτή οδηγεί στο γεγονός ότι οι τέχνες της ποίησης και του χορού βρίσκονται σε άμεση σύνδεση με την μουσική. Μέσα από την φιλοσοφική σκέψη του 5ου και του 4ου αιώνα προκύπτει πως οι ρίζες της θεμελιώδους αυτής μορφής της ανθρώπινης έκφρασης αλλά και επικοινωνίας εντοπίζονται στον Απόλλωνα και τον Διόνυσο, τους δύο θεούς του αρχαιοελληνικού πανθέου.
Η αρχαία ελληνική μουσική σχετίζεται κυρίως με το χρονικό διάστημα κατά το οποίο έκανε την εμφάνισή της η λογοτεχνία, αλλά και μέχρι τον 4ο π.Χ. αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, κατά την εποχή εκείνη, η μεγάλη ποίηση βρισκόταν σε άμεση σύνδεση με την μουσική και τον χορό, μέσα από διάφορους τρόπους, διαμορφώνοντας έτσι ένα τριφυές δρώμενο, γεγονός, που γίνεται αντιληπτό από την μεγάλη ποίηση της εποχής. Η μουσική γινόταν αρχικά αντιληπτή ως μία στοιχειώδης δύναμη, η οποία στην πορεία αναγνωρίστηκε ως τέτοια με τρόπο συνειδητό. Αξίζει στο σημείο αυτό να γίνει διευκρίνηση του όρου της μουσικής κατά την ελληνική αρχαιότητα. Μέχρι και τον 4ο π.Χ. αιώνα η μουσική χρησιμοποιούνταν ως όρος προκειμένου να δηλώσει την τέχνη των Μουσών, με βασικό της στοιχείο να αποτελεί η μίμηση, στοιχείο, που χαρακτήριζε κάθε μορφή τέχνη και υπαγόταν στις αρχαιοελληνικές αντιλήψεις.
Στα κείμενα της αρχαιότητας και δη του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, όπου γίνεται ευρύς λόγος στην ψυχοσωματική επίδραση της μουσικής, συναντάμε συχνά αναφορές περί «της μουσικής δύναμις». Επίσης στον Δάμωνα, δάσκαλο του Σωκράτη και του Περικλή, σημαντικό θεωρητικό της μουσικής. Η δύναμη, που χαρακτηρίζει την μουσική προκύπτει και από το ότι αυτή αντιπροσωπεύει τις κινήσεις της ψυχής. Κάθε φορά ανάλογα με το είδος της, το οποίο προκύπτει από τον τρόπο και τον ρυθμό και το μουσικό όργανο, η μουσική έχει πολλαπλή επίδραση. Από τη μία μεριά μπορεί να ενεργήσει στο ήθος του κάθε ανθρώπου, μέσα από την χαλιναγώγηση των παθών και των επιθυμιών τους, γεγονός που της δίνει σημαντική παιδευτική αξία, ενώ από την άλλη μεριά έχει τη δυνατότητα να επιδρά στο άλογο μέρος της ψυχής, όταν αυτό διαταράσσεται, λειτουργώντας θεραπευτικά. Κατά την πρώτη περίπτωση, η μουσική έρχεται σε άμεση σύνδεση με την διδασκαλία και άρα υπάγεται στην επιρροή των Μουσών και του Απόλλωνα, ενώ στην δεύτερη περίπτωση βρίσκεται σε άμεση σύνδεση με την κάθαρση και άρα υπάγεται στην επιρροή του Διονύσου. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Πλάτωνα και στις δύο περιπτώσεις βασικός στόχος είναι να φέρει την ψυχή σε συμφωνία τόσο με τον ίδιο της τον εαυτό όσο και με ολόκληρο το σύμπαν, άποψη που χαρακτηρίζει και τον Πυθαγόρα, όπως θα αναφερθεί παρακάτω.
Φιλοσοφικές απόψεις περί ηθικής στην μουσική
Οι πρώτες γραπτές φιλοσοφικές μαρτυρίες αναφορικά με το ήθος της μουσικής τοποθετούνται κατά την κλασική περίοδο. Υπάρχει ωστόσο μια αποσπασματικότητα ως προς τις πηγές, καθώς δεν έχουμε μεγάλο αριθμό από μαρτυρίες, που να σχετίζονται με την μουσική. Όπως ήδη αναφέρθηκε, αρκετοί ήταν οι μεγάλοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας, οι οποίοι εμβάθυναν στην θεωρία της μουσικής, ένας εκ των οποίων ο Πυθαγόρας. Σύμφωνα με αυτόν, η μουσική έπαιζε ιδιαίτερα σημαντικό και θετικό ρόλο στον άνθρωπο και στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Ο Πυθαγόρας θεωρούσε πως η μουσική είχε θεραπευτικές ιδιότητες. Αξίζει να σημειωθεί ότι η άποψη αυτή βρήκε αποδοχή τόσο από τους μεταγενέστερους φιλοσόφους της ελληνικής αρχαιότητας, όσο και από την σύγχρονη επιστήμη. Οι θέσεις του Πυθαγόρα περί μουσικής επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό και τις θέσεις άλλον σημαντικών φιλοσόφων, όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Όσον αφορά τον Πλάτωνα, έναν από τους σημαντικότερους μαθητές του Σωκράτη, σε πολλά από τα έργα του παρουσίασε τις απόψεις του περί της μουσικής και της παιδαγωγικής σημασίας. Την εξαίρει από άποψη παιδαγωγική, καθώς και για την σημαντικότητα της ως προς τη διάπλαση τόσο του χαρακτήρα όσο και της ψυχής του ανθρώπου.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η μουσική αποτελεί θεϊκή τέχνη. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι γενικότερα οι απόψεις του περί μουσικής ήταν αρκετά συντηρητικές, δεδομένου ότι για αυτόν μόνο το απλό και το διαυγές ήταν ωραίο. Επίσης, αυτό, που υποστήριζε ήταν πως οι καλλιτέχνες, που σχετίζονταν με την μουσική, δεν έπρεπε να καινοτομούν αλλά να μένουν πιστοί στην παράδοση, ενώ ασκούσε κριτική σε εκείνους, οι οποίοι μέσα από την μουσικής τους ήθελαν να προσφέρουν στους ακροατές τους ηδονή. Ένα ακόμα στοιχείο της θεωρίας του Πλάτωνα περί μουσικής ήταν ότι κατηγορούσε εκείνους, που προκαλούσαν στο κοινό θαυμασμό μέσα από ευτελή μέσα και τεχνικές, δεδομένου ότι για τον ίδιο η δωρική αρμονία ήταν στην ουσία η ελληνική αρμονία ως προς το ήθος αλλά και ως προς την προέλευση.
Στον φιλοσοφικό διάλογο Τίμαιος ο Πλάτωνας αναφέρεται στην δημιουργία της ψυχής του κόσμου και στο γεγονός ότι ο κάθε άνθρωπος έχει ως γνώμονα αποκλειστικά και μόνο την σκέψη. Ο τρόπος με τον οποίο ο δημιουργός διαμορφώνει την ψυχή προκύπτει μέσα από ένα σύνολο από μαθηματικές αναλογίες, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα την εισαγωγή πιο μικρών αναλογιών. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε μια σειρά από αναλογίες οι οποίες αντιστοιχούν στους τόνους μιας κλίμακας. Ένας ακόμα φιλόσοφος, ο οποίος μέσα από τα έργα του εξέφραζε τόσο την ηθική όσο και την παιδευτική σημασία της μουσικής ήταν ο Αριστοτέλης. Όπως προκύπτει από τον ίδιο, οι λόγοι για τους οποίους θα πρέπει να διδάσκεται η μουσική είναι αρκετοί, μεταξύ των οποίων η ξεκούραση και διασκέδαση, η αισθητική και διανοητική απόλαυση, η ηθική διαμόρφωση του χαρακτήρα και η απαλλαγή από τα πάθη, γνωστή και ως κάθαρσιν.
Οι τρεις μεγάλοι φιλόσοφοι οι οποίοι αναφέρθηκαν παραπάνω θεωρούσαν ότι η μουσική ήταν ένα στοιχείο απαραίτητο στην μόρφωση και εκπαίδευση των παιδιών, δεδομένου ότι θεωρούσαν πως τόσο η μουσική όσο και τα επιμέρους στοιχεία, που την χαρακτήριζαν πλαισιώνονταν από το ήθος. Θεωρούσαν ότι τα στοιχεία αυτά μπορούν να διαπλάσσουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα, καθώς δύναται να προκαλέσουν ψυχικές διαθέσεις διαφόρων ειδών. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι θεωρούσαν πως αφού η μουσική χαρακτηρίζεται από ήθος, θα μπορούσε να το μεταδώσει και στους ανθρώπους, ενώ σύμφωνα με την ίδια άποψη οι ρυθμοί, που χαρακτηρίζουν την μουσική φέρουν το ήθος. Υπάρχουν ρυθμοί, που προκαλούν ανησυχία αλλά και ρυθμοί, που φέρνουν ηρεμία στον νου.
Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι η μουσική δεν έχει μόνο θετική επίδραση στον χαρακτήρα του ανθρώπου, καθώς η κακή μουσική μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή του χαρακτήρα τους και κατ’ επέκτασιν της κοινωνίας. Αναφορά αξίζει να γίνει και στον Πρωταγόρα, ο οποίος μέσα από τον ομώνυμο πλατωνικό του διάλογο αναφέρεται με μεγάλη ακρίβεια στην σημασία που έχει η διδασκαλία της μουσικής. Σύμφωνα με τον ίδιο, η σημασία αυτή έγκειται στο ότι μέσα από τη μουσική οι ψυχές των παιδιών εξοικειώνονται τόσο με τον ρυθμό όσο και με την αρμονία της μουσικής. Η εν λόγω διαδικασία, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, στοχεύει στο να ημερέψει την ανθρώπινη ψυχή προκειμένου να συνηθίσει στην ύπαρξη ενός καλού ρυθμού. Παράλληλα, στόχος είναι μέσα από τη μουσική οι άνθρωποι να γίνουν χρήσιμοι τόσο μέσα από τις πράξεις τους όσο και μέσα από τα λόγια τους, δεδομένου ότι «ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου έχει ανάγκη και από καλό ρυθμό και από καλή αρμονία».
Σε γενικές γραμμές, οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι αντιλήφθηκαν και εκτίμησαν το γεγονός ότι η μουσική βρίσκεται σε σχέση αμοιβαιότητας με τις ψυχικές καταστάσεις, καθώς και το ότι υπάρχουν συγκεκριμένα μουσικά ήδη τα οποία προκαλούν πάθη. Επίσης αντιλήφθηκαν ότι η μουσική οδηγεί τις διάφορες ψυχικές διαθέσεις να ζητούν διέξοδο έκφρασης μέσω αυτής. Παράλληλα, τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης, καθώς επίσης και οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι η μουσική ένα σημαντικό εργαλείο για την ηθική μόρφωση και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Η εν λόγω άποψη στηριζόταν στην πεποίθηση ότι η σύνθεση της μουσικής προκύπτει μέσα από στοιχεία που χαρακτηρίζονται από ήθος. Τα στοιχεία αυτά, ο ρυθμός, οι φθόγγοι, τα γένη. το μέλος, είναι συστατικά της μουσικής με χαρακτήρα ηθικό, προσδίδοντας στον άνθρωπο πλήθος ψυχικών διαθέσεων.
Η παιδαγωγική αξία της μουσικής
Πριν πραγματοποιηθεί αναφορά στην παιδαγωγική αξία της μουσικής, αξίζει να γίνει σύντομη αναφορά στα είδη της μουσικής. Σύμφωνα με την Neubecker, η μουσική χαρακτηρίζεται από τρεις διαφορετικές μορφές. Η πρώτη από τις μορφές αυτές σχετίζεται με τα τραγούδια, τα οποία συνδέονται άμεσα με την λατρεία. Η δεύτερη από τις μορφές αυτές έχει να κάνει με τραγούδια, τα οποία δεν βρίσκονται σε σύνδεση με την λατρεία. Η τρίτη από τις μορφές αυτές έχει να κάνει με την οργανική μουσική. Όσον αφορά τις δύο πρώτες κατηγορίες, τα τραγούδια συνοδεύονται από ποίηση με την οποία παρουσιάζονται αρκετά στοιχεία για να κατανοηθεί ο ρυθμός. Τα μόνα χαρακτηριστικά, που έχει η οργανική μουσική είναι διάφορες φιλοσοφικές μαρτυρίες.
Στην Ελλάδα η μουσική άρχισε να ακμάζει από την αρχαϊκή περίοδο, κατά την οποία αποτελούσε στην ουσία ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο στην εκπαίδευση των παιδιών. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι τόσο η κοινωνία όσο και η οικογένεια μεριμνούσαν για την εκπαίδευση τους, ενώ γενικά η μόρφωση παιδιών και νεολαίας ήταν διαδικασία τόσο απαραίτητη, ώστε φρόντιζαν να την προσφέρουν και στα παιδιά των προσφύγων. Στην Σπάρτης το οικονομικό κόστος της εκπαίδευσης των παιδιών βάραινε το κράτος, σε αντίθεση με την Αθήνα, που ήταν υποχρέωση της οικογένειας. Αποτελείται στην ουσία από ένα τρίπτυχο, στο οποίο συγκαταλέγονται τα γράμματα, η μουσική και η γυμναστική. Στην Σπάρτη στόχος του κράτους ήταν τα παιδιά να λαμβάνουν σημαντική μουσική μόρφωση, δεδομένου ότι μέσα από αυτήν έρχονταν σε εξοικείωση με τον καλό ρυθμό. Αυτό είχε αποτέλεσμα την εξασφάλιση πειθαρχημένων κινήσεων στον στρατό, τον οποίο συνόδευαν τραγούδια και Αυλοί. Αντίστοιχη ήταν και η εκπαίδευση στην Κρήτη. Στην Αθήνα η μουσική διδασκόταν με τα υπόλοιπα μαθήματα. Κατά το μάθημα της μουσικής τα παιδιά διδάσκονταν λύρα και Αυλό, τόσο τ’ αγόρια όσο και τα κορίτσια, όπως προκύπτει από αρκετές μαρτυρίες.
Η σημαντικότητα της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι δάσκαλοι μουσικής την περίοδο εκείνη λάμβαναν μεγάλες αμοιβές, γεγονός που υποδηλώνει ότι η άποψη, που επικρατούσε ήταν ότι ο μορφωμένος άνθρωπος ήταν ο μουσικός ανήρ. Η αντίληψη χαρακτηριζόταν από τέτοια καθολικότητα, ώστε ακόμα και ο Θεμιστοκλής, σημαντικός στρατηγός που απέτρεψε την υποδούλωση της Ελλάδας στην Περσία, δεν θεωρούσε τον εαυτό του αρκετά μορφωμένο καθώς δεν γνώριζε καλά την μουσική. Πολλές πόλεις εκτός από την Αθήνα και την Σπάρτη στο πέρασμα του χρόνου άρχισαν να αναδεικνύονται σε σημαντικά κέντρα μουσικής. Αναμεσά τους το Άργος, η Θήβα και η Μαντινεία. Αυτό είχε αποτέλεσμα την ανάπτυξη σωματείων, μέλη των οποίων ήταν μουσικοί, συνθέτες, ποιητές, ηθοποιοί, αυλωδοί, κιθαρίστες κ.ά. Η διδασκαλία γινόταν αρχικά δια της μνήμης, χωρίς μουσικά κείμενα. Από τον τρίτο αιώνα και έπειτα άρχισε να δημιουργείται ένας μεγάλος αριθμός από εγχειρίδια για τους μαθητές.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η μουσική έπαιζε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα, με αρκετούς από τους σημαντικότερους φιλοσόφους, όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Πυθαγόρας, να επιχειρηματολογούν υπέρ της. Οι φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τον φιλοσοφικό χαρακτήρα της μουσικής, η οποία με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συνδεόταν τόσο με την ποίηση όσο και με τον χορό. Μία ακόμα διάσταση της μουσική ήταν η παιδαγωγική, την οποία επίσης αναγνώριζαν οι φιλόσοφοι. Το ήθος της μουσικής αποτελούσε τόσο για τους θεωρητικούς όσο και για τους φιλοσόφους σημαντικό στοιχείο το οποίο διαμόρφωνε με τρόπο τους ανθρώπους. Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι η παιδαγωγική σημασία της μουσικής αναγνωριζόταν και από τα μεγάλα κέντρα της ελληνικής αρχαιότητας, την Αθήνα και τη Σπάρτη, οι οποίες την έθεταν στην εκπαίδευση των παιδιών ως ένα βασικό κομμάτι. Στη συνέχεια η επίδραση της μουσικής άρχισε να εξαπλώνεται και σε άλλες πόλεις κράτη, οι οποίες αναδείχθηκαν σε σημαντικά μουσικά κέντρα της εποχής.
——————
- Ο Σπύρος Α. Παπανικόλας είναι σολίστ της κιθάρας και καθηγητής μουσικής.